مقررات حاکم بر جبران خسارت ناشی از بیش‌فروشی و ممانعت از سوار شدن

     در حمل‌و‌نقل هوایی، مسافران معمولا این حق را دارند بدون پرداخت مبلغی اضافی، از مسافرت در زمان مشخص شده صرف‌نظر کنند و پرواز دیگری را برای مسافرت برگزینند. در این حالت متصدی حمل‌و‌نقل هوایی که تعداد مسافران را با توجه به ظرفیت هواپیما تعیین کرده است با کمبود مسافر و خالی بودن برخی از صندلی‌ها مواجه می‌شود و در نتیجه‌ی آن متضرر می‌شود. برای حل این مشکل، متصدیان معمولا تا میزان مشخصی اقدام به فروش بلیت مازاد بر ظرفیت هواپیما می‌کنند تا در زمان‌هایی که مسافران به پرواز نمی‌رسند یا بلیت رزرو شده را کنسل می‌نمایند، با جایگزین کردن مسافران، ظرفیت هواپیما را تکمیل کند. اما در برخی از موارد، تمامی مسافران یک پرواز حضور دارند و متصدی مجبور می‌شود از سوار کردن برخی از مسافران خودداری نماید. حال سوالی که پیش می‌آید این است که خسارت وارد بر مسافران باید چگونه جبران شود؟ در کنوانسیون‌های ورشو و مونترال جبران خسارت ناشی از بیش‌فروشی بلیت پیش‌بینی نشده است. لذا ما به ببرسی جبران خسارت ناشی از بیش فروشی بلیت مطابق با سه نظام حقوقی می‌پردازیم:

الف) مقرره 261 اتحادیه اروپا

     براساس مقرره‌ ۲۶۱، ممانعت از سفر عبارت است از آنکه متصدی حمل‌و‌نقل از حمل مسافر خودداری می‌کند و می‌تواند دلایل معقولی برای این خودداری داشته باشد. این دلایل شامل مواردی مانند: عدم وجود مدارک سفر، دلایل مرتبط با سلامتی، ایمنی و امنیت است.

در گذشته، ‌اعمال مقررات اصلی 1991/295 منحصراً به ممانعت از سفر به علت پرواز بیش از حد رزرو، از سوی متصدی حمل‌و‌نقل محدود بود. در جهت تطابق با هدف کاهش تعداد مسافرانی که علیرغم میل خود با ممانعت از سفر روبرو شده‌اند، در تعریف ارائه شده در ماده‌ ۲ بند (د) مقررات ۲۶۱ هرگونه ارجاع صریح به رزرو بیش از حد حذف گردید.

     در پرونده‌ی فین ایر علیه لاسوی (Finnair v Lassooy, C-22/11, 2013)، دیوان دادگستری اروپا چنین نتیجه‌گیری نمود: «مقرره‌ی ۲۶۱، همه مواردی که ممکن است در آن موارد، متصدی از حمل مسافر خودداری کند را بیان کرده است، همچنین شامل رزرو بیش از حد و مواردی که سفر به علت‌های دیگر مانند دلایل عملیاتی وقتی با موانع روبرو می‌شود، نیز ‌بشود». در این ارتباط، دامنه‌ مقرره‌ی ۲۶۱ از رژیم حقوقی کنوانسیون‌های بین‌المللی یا مقررات آمریکا در خصوص فروش مازاد بلیت و ممانعت از سفر گسترده‌تر است. این مقررات، استثنایی بر مسئولیت متصدی حمل‌و‌نقل هوایی در هنگامی که نه تنها به علت ایمنی، بلکه به دلایل عملیاتی از ادامه سفر وی ممانعت می‌شود، مقرر می‌کنند. تعهدات متصدی حمل، در صورت ممانعت از سفر در ماده‌ ۴ مقرره‌ی ۲۶۱ اتحادیه اروپا ترسیم شده است و تا حد خیلی نزدیکی، رویه‌های مقرر در مقررات جبران خسارت در صورت ممانعت از سفر و فروش بلیت مازاد در آمریکا را جمع آوری کرده است. براساس هر دو این مقررات، در وهله نخست متصدی حمل باید داوطلبانی را که در ازای دریافت خسارت مورد توافق متقابل، مایل به انصراف از صندلی خود هستند را بیابد و در مرحله‌ی بعد یعنی زمانی که افراد داوطلب به اندازه کافی وجود نداشت باید از ادامه سفر تعدادی از مسافران برخلاف میل آنان جلوگیری نماید.

     در ارتباط با جبران خسارت‌های موجود، مقرره ۲۶۱ بین دو موضوع، ممانعت از سفر اختیاری و اجباری تمایز قائل شده است voluntary denied boarding (VDB) and involuntary denied boarding (IDB).). در حالت ممانعت از سفر اختیاری، متصدی باید به مسافر پیشنهاد حق انتخاب بین استرداد مبلغ بلیت، تعیین مسیر جایگزین یا بازخوانی مسافر در تاریخ بعدی براساس ماده ۸ مقرره‌ی ۲۶۱ اتحادیه اروپا داده باشد. در مورد ممانعت از سفر اجباری، یعنی در مواقعی که مسافر برخلاف میلش از سفر منع می‌شود، متصدی مسئول باید بر اساس ماده‌ ۷ مقرره ۲۶۱، خسارت مسافر را جبران نماید. میزان جبران خسارت برای پروازهایی که مسافت آن کمتر از 1500 کیلومتر می‌باشد 250 یورو است. در صورتی که طول مسافت پرواز بیش از 1500 کیلومتر باشد، متصدی باید 400 یورو به مسافر پرداخت نماید. البته این رقم برای پروازهای بین 1500 تا 3500 کیلومتر نیز محاسبه می‌شود. دیوان دادگستری اروپا در پرونده فین ایر علیه لاسوی با صراحت و قطعیت اعلام کرد: «استثنای شرایط فوق‌ العاده نسبت به تعهدات متصدی حمل‌و‌نقل در خصوص پرداخت خسارت در مورد ممانعت از سفر اعمال نمی‌شود‌. به هرحال متصدی مسئول باید با برگرداندن مبلغ بلیت، پرواز جایگزین و بازخوانی مسافر بر اساس ماده‌ ۸ مقرره ۲۶۱ اتحادیه اروپا عمل نماید و همچنین براساس ماده‌ ۹ این مقرره، مساعدت لازم را برای مسافر فراهم نماید.

ب) ایالات متحده آمریکا

     قانون فدرال ایالات متحده به‌خودی‌ خود رزرو بیش از ظرفیت را منع نمی‌کند و شرکت‌های هواپیمایی می‌توانند برای یک پرواز بیش از تعداد ظرفیت خود بلیت صادر کنند. بیش‌فروشی بلیت‌های یک پرواز ضریب بار را افزایش می‌دهد، اثر اقتصادی عدم حضور مسافر را برای شرکت هواپیمایی به حداقل می‌رساند و به آن‌ها اجازه می‌دهد که قیمت‌های رقابتی ارائه دهند. این مسئله برای مسافران هم مزایایی دارد، از جمله اینکه می‌توانند بلیت خود را لغو کنند، پروازی که می‌خواهند را رزرو کنند، مبلغ بلیت را پس بگیرند و از بلیت‌های با قیمت مناسب بهره ببرند. البته امکان دارد این مسئله شرایطی را ایجاد کند که علیرغم داشتن تأییدیه بلیت رزرو شده برای پرواز، از سوار‌شدن مسافر جلوگیری شود. به گفته دفتر آمار حمل‌و‌نقل (Bureau of Transportation Statistics): «از حدود 603 میلیون مسافری که در سال 2014 برای سفر برنامه‌ریزی کرده بودند، از سوار شدن 450 هزار نفر یا %0.08 از آن‌ها ممانعت شده است و تنها 55 هزار مورد آن‌ها غیر‌داوطلبانه بوده است».

     با توجه به واقعیات اقتصادی صنعت هوانوردی، اداره حمل‌ونقل، آیین‌نامه‌هایی را جهت نظارت بر این صنعت، تحت عنوان «یک عمل ناعادلانه یا فریبنده یا یک روش ناعادلانه رقابت» (an unfair or deceptive practice or an unfair method of competition  ) در بخش 41712 قوانین ایالات متحده، تدوین و تصویب کرده ‌است. این قوانین اطمینان حاصل می‌کنند که شرکت‌های هواپیمایی پیش از ممانعت از سوار شدن مسافران دارای تأییدیه رزرو، رویه‌ای عادلانه و غیر تبعیض‌آمیز در پیش بگیرند و خسارت کافی در موارد ممانعت غیر‌داوطلبانه از سوار شدن پیشنهاد کنند.

     هیئت هواپیمایی کشوری ایالات متحده، قوانین اصلی بیش‌فروشی و ممانعت از سوار شدن را در سال 1960 پذیرفت. این نخستین طرح جبران خسارت ناشی از ممانعت از سوار شدن است که تا آن زمان تدوین شده بود. پایه و اساس این قاعده گذاری، «کاهش تعداد موارد ممانعت غیرداوطلبانه از سوار شدن به حداقل تعداد ممکن است بدون اینکه رزرو عمدی اضافه بر ظرفیت را منع کند یا بدون ضرورت در امور رزرو شرکت‌های هواپیمایی دخالت کند». مطابق قانون افول هیئت حمل‌ونقل 1985، قوانین توسط اداره حمل‌ونقل بازنگری و اجرا شد.

     ممانعت از سوارشدن به علت رزرو بیشتر از ظرفیت، متعاقب قانون جبران خسارت بیش‌فروشی و ممانعت از سوار شدن که به عنوان بخش 250 قوانین فدرال تدوین شده است، از سوی اداره حمل‌ونقل قاعده‌گذاری شده ‌است. همانطور که در قسمت یک 2/250 بخش 14 قوانین فدرال ذکر شده: «متصدی باید اطمینان حاصل کند که کمترین تعداد ممکن مسافران، دارای تأییدیه رزرو با مسئله ممانعت غیرداوطلبانه از پرواز مواجه می‌شوند». این آیین‌نامه بر کلیه بخش‌های پرواز بدون توقف (داخلی و بین‌المللی) که مبدأ آن‌ها فرودگاهی در ایالات متحده است و توسط یک شرکت هواپیمایی، اعم از آمریکایی یا خارجی، با استفاده از هواپیمایی که با 30 صندلی مسافری یا بیش از آن طراحی شده صورت می‌گیرد، اعمال می‌شود. مسافر باید یک «صندلی رزرو شده-تأیید شده» در پرواز مورد بحث داشته باشد تا مستحق دریافت خسارت ناشی از ممانعت از سوار شدن شناخته شود. همچنین مفاد و شرایط قرارداد حمل‌ونقل باید به طور خاص در مورد انتشار بلیت، اعلام حضور، تأیید مجدد و دسترسی به حمل‌ونقل رعایت شود. بنابراین، قوانین ایالات متحده، مشابه مقرره‌ی ممانعت از سوار شدن مجموعه 261 اتحادیه اروپا، مقرر می‌کند: «شرکت هواپیمایی می‌تواند به صورت قانونی از حمل‌ونقل مسافری که به موقع حاضر نمی‌شود، بیمار است، از قوانین تبعیت نمی‌کند، به طرز مشهودی مست است یا ویزا و مدارک مسافرتی معتبر ندارد، خودداری کند».

     در حالت رزرو بیش از ظرفیت، مشابه بند یک ماده‌ 4 مقرره‌ی 261 اتحادیه اروپا، شرکت هواپیمایی باید ابتدا از مسافران بخواهد که به طور داوطلبانه صندلی خود را در مقابل هرگونه غرامتی که شرکت پیشنهاد می‌کند مانند هزینه‌های سفر واگذار کنند. شرکت هواپیمایی باید مسافر داوطلب را از همه محدودیت‌های مقتضی که بر هر بلیت رایگان یا تخفیف‌یافته‌‌ای که به عنوان غرامت عرضه می‌شود قابل اعمال است، مطلع سازد.

      در شرایطی که تعداد کافی از مسافران، داوطلبانه موافقت خود مبنی بر انصراف را اعلام نمی‌کنند، شرکت هواپیمایی می‌تواند با توجه به قوانین اُلویت‌های ممانعت از سوار شدن، به طور غیرداوطلبانه از سوارکردن مسافرین دیگری امتناع کند(14 CFR § 250.3). سیاست‌های شرکت هواپیمایی و عواملی که مطابق آن تصمیم گرفته می‌شود و به موجب آن از سوار کردن مسافرین امتناع شود باید بدون تبعیض باشد.

     مقادیر غرامت ناشی از ممانعت از سوار شدن در بند پنج ماده‌ 250 بخش 14 قوانین فدرال تصریح شده‌است و برخلاف قوانین اتحادیه اروپا، به تناسب قیمت بلیت و مدت زمان تأخیر در اولین محل توقف محاسبه می‌شود. خواه یک توقف بین راهی باشد یا مقصد نهایی مسافر. چه در پرواز‌های داخلی و چه خارجی، در صورتی که شرکت هواپیمایی قادر به ارائه یک راه حمل‌ونقل مشابه جایگزین باشد که مسافر‌ را با تأخیر در ورود کمتر از یک ساعت از زمان برنامه‌ریزی شده به مقصد برساند، موظف به پرداخت غرامت ممانعت از سوار شدن نیست. اگر تأخیر در ورود بین یک تا دو ساعت در پروازهای داخلی یا یک تا چهار ساعت در پروازهای بین‌المللی باشد، شرکت هواپیمایی باید غرامتی معادل200 درصد یک بلیت یک‌طرفه به اولین توقف‌گاه یا مقصد‌نهایی مسافر را ارائه کند اما این مبلغ نباید از 675 دلار آمریکا (حدود 609 یورو) تجاوز کند. زمانی که تأخیر، بیش از دو ساعت برای پرواز داخلی یا بیش از چهار ساعت برای پرواز خارجی باشد، میزان غرامت دو برابر شده و به 400 درصد کرایه بلیت یک‌طرفه تا حداکثر 1350 دلار آمریکا (حدود 1218یورو) می‌رسد. این قوانین مفاهیمی مشابه شرط تغییر در بند یک ماده 24 کنوانسیون مونترال را شامل می‌شود که بازبینی دوسالانه سقف حداکثر مبلغ غرامت را اجباری می‌سازد. آخرین بررسی در سال 2015 صورت گرفت و حداکثرها را از 650 دلار و 1300 دلار به 675 دلار و 1350 دلار افزایش داد.

     مشابه قوانین مسئولیت حمل‌ونقل هوایی تحت کنوانسیون‌های ورشو و مونترال، شرکت هواپیمایی از پرداخت غرامت در مواردی که ممانعت از سوار شدن ناشی از محدودیت وزن یا تغییر مقیاس‌ها به دلایل عملیاتی یا ایمنی است معاف است. در مقابل، طبق مقرره‌ی 261، شرکت هواپیمایی فقط مجاز به استناد به دلایل ایمنی به عنوان استثنا است. دلایل عملیاتی، مانند خرابی‌های مکانیکی، به شرکت هواپیمایی اجازه نمی‌دهد که از مسئولیت فرار کند.

     قوانین جبران خسارت بیش‌فروشی و ممانعت از سوار شدن اداره حمل‌ونقل موجب تبعیض نسبت به خواهان از جهت حقی که پیش از این نسبت به اقامه دعوا به علت جاگذاشته‌شدن از پرواز، تحت قوانین قابل اعمال بین‌المللی یا ملی داشته است نمی‌شود. در حالی که قبول غرامت ارائه شده توسط شرکت هواپیمایی معمولاً مانع از طرح هرگونه ادعای دیگر می‌شود، مسافر می‌تواند پیشنهاد شرکت هواپیمایی را رد کند و در عوض دعوای قضایی در دادگاه مطرح کند یا به روش دیگری به دنبال جبران خسارت ناشی از نقض قرارداد باشد.  ممانعت از سوار شدن، در کلیه پروازهای داخلی یا بین‌المللی در صورتی که شرکت هواپیمایی حمل‌ونقل جایگزین فراهم نکند، مسافر می‌تواند طبق قانون قابل‌اعمال ایالتی ادعای نقض قرارداد را مطرح کند. با توجه به رویه‌ی حقوقی ایالات متحده در تفسیر ماده 19 کنوانسیون‌های ورشو و مونترال، زمانی که ممانعت از سوار شدن در یک پرواز بین‌المللی رخ می‌دهد و شرکت هواپیمایی حمل‌ونقل جایگزین ارائه نمی‌دهد، مسافر می‌تواند ادعای غرامت را تحت حقوق کنوانسیون بین‌المللی قابل اعمال مطرح کند؛ اگرچه در چنین مواردی، مسافر باید خسارت فعلی را اثبات کند. این ماده به خصوص در مواردی که خسارت ناشی از ممانعت از سوار شدن از مقدار تعیین شده در قانون تجاوز می‌کند، قابل‌توجه است. همچنین، عدم تطابق با بخش 250 قانون 14 فدرال، یک عمل ناعادلانه و فریبنده و یک روش ناعادلانه رقابت محسوب می‌شود. همچنین نقض قسمت 41712 قانون 49 ایالات متحده است که مشمول اقدام اجرایی اداره حمل‌ونقل است و می‌تواند منجر به مجازات‌های مدنی و جریمه‌های سنگین شود.

ج) جمهوری اسلامی ایران

     در حقوق ایران، زمانی که متصدی از پذیرش مسافر به دلیل تأیید بلیت اضافه بر ظرفیت خودداری می‌کند در حقیقت به تعهد خویش عمل نکرده است و مسئولیتی که به موجب عدم انجام تعهد برای متصدی ایجاد می‌شود از نوع مسئولیت قراردادی است. در واقع متصدی با صادر کردن بلیت، تعهد به حمل مسافر یا محموله به مقصد می‌کند و زمانی که متصدی تعهد خود را عملی نمی‌کند و در نتیجه‌ی عدم انجام تعهد، به مسافر خسارتی وارد شود، این خسارت باید جبران شود.

      سازمان هواپیمائی کشوری برای حمایت از حقوق مسافرین و جلوگیری از اختلالاتی که ممکن است در آینده برای امور مسافرین در فرودگاه‌ها رخ دهد دستورالعملی در خصوص نحوه‌ی پرداخت خسارت به مسافرانی که با داشتن بلیت تأیید شده به علت نبود صندلی، از مسافرت آن‌ها در پروازهای داخلی ممانعت شده است در اسفند 1396 تصویب نموده است که به موجب آن: «در صورتی که به رغم داشتن بلیت تأیید شده، شرکت هواپیمایی از پذیرش مسافر به لحاظ محدودیت‌های شرکت حمل کننده اعم از بازرگانی، فنی و یا عملیاتی امتناع نماید، در این صورت شرکت حمل کننده موظف به استرداد وجه و همچنین ارائه‌ی یک بلیت رایگان مشابه از لحاظ مسیر و کلاس پروازی به مسافر می‌باشد». همچنین به موجب تبصره‌ یک ماده 2 دستورالعمل هواپیمایی کشوری در پروازهای داخلی: «ارائه‌ی بلیت مشابه (از لحاظ مسیر و کلاس پروازی) در اولین فرصت زمانی انجام می‌گیرد. در صورت انتقال مسافر توسط سایر خطوط هوایی، پرداخت هزینه و یا مابه‌التفاوت توسط مسافر و یا خسارت توسط شرکت‌های هواپیمایی انجام خواهد پذیرفت».

     در خصوص پروازهای بین‌المللی نیز در صورتی که مسافر با داشتن بلیت تأیید شده و متصدی به لحاظ محدودیت در ظرفیت از پذیرش مسافر خودداری نماید و مسافر نیز به طور داوطلبانه به این امر رضایت ندهد، در این صورت متصدی باید علاوه بر استرداد کامل وجه، یک بلیت رایگان که از لحاظ مسیر و کلاس پروازی مشابه پرواز اصلی باشد را به مسافر بدهد.

نتیجه گیری:

     اگرچه بیش‌فروشی بلیت منجر به متضرر شدن متصدی حمل‌و‌نقل می‌شود ولی باعث افزایش منافع مصرف کنندگان است چرا که در این صورت مصرف کنندگان بیشتری قادر به انجام پرواز در زمان انتخاب شده خود می‌باشند و همچنین بیش‌فروشی بلیت باعث می‌شود تا نرخ بلیت هواپیما برای مصرف‌کنندگان پایین بماند چرا که یک فضای رقابتی میان متصدیان این صنعت وجود دارد.

در هر حال قانون‌گذار باید نتایج و حدود بیش‌فروشی بلیت را مشخص نماید تا نه منافع مصرف‌کننده به خطر بی‌افتد و نه بتوان از این حق سوء استفاده کرد.

*هشدار: هرگونه کپی برداری از محتوای سایت بدون اجازه کتبی مدیر وب سایت پیگرد قانونی به دنبال خواهد داشت.

ابزار حقوق آماده ارائه خدمات حقوقی به شما مردم عزیز ایران می‌باشد.